Op 11 oktober 2022, mocht ik een keynote verzorgen over storytelling tijdens het Pratijktcongres Succesvol Persbeleid van Corner-Stone. Het werd een hartstochtelijk pleidooi voor grote verhalen. Daaruit ontstond deze longread.

We leven in tijden van toenemende polarisatie, waarin het debat verhardt, we elkaar over en weer bestoken met argumenten, meningen en feiten, en de tegenstellingen op alle mogelijke manieren worden uitvergroot en opgerekt. Het is zwart-wit: wij tegenover zij, kansarm tegenover kansrijk, het volk tegenover de overheid, en – terug van weggeweest – het oosten tegenover het westen.

Polarisatie kan leiden tot enorme aardverschuivingen in politieke verhoudingen. Door een vergeten of verwaarloosde groep met de juiste boodschap aan te spreken en achter je te krijgen, kun je het vooraf onvoorstelbare voor elkaar krijgen, zoals recent in het Verenigd Koninkrijk is aangetoond. 

Meer en meer wordt het debat op straat uitgevochten. Letterlijk. De gemoederen lopen op en vinden hun uitweg in gewelddadige demonstraties. Zoals bij de protesten van de gele hesjes in Frankrijk, of de gebeurtenissen tijdens de inauguratie van Biden in Washington. 

Ook in Nederland hebben we sinds het uitbreken van de coronapandemie kennisgemaakt met de gevolgen van polarisatie. Wappies stonden tegenover schapen, en meer recent zijn de omgekeerde vlaggen een uiting van het gevoel dat het niet meer klopt. Mensen voelen zich weggezet, in de steek gelaten of ronduit belazerd door een onbetrouwbare overheid.

Onze zoektocht naar de waarheid

Maar klopt het nou, of klopt het niet? We zijn beland in een voortdurende zoektocht naar de waarheid. Want we koesteren de waarheid, we kunnen niet zonder. Juist bij die zoektocht maken we gretig gebruik van tegenstellingen. Zij maken complexe vraagstukken overzichtelijk, omdat ze zorgen voor een helder onderscheid.

Aan het grondig onderzoeken van die waarheid komen we maar zelden toe. We vertrouwen op de feiten die we tegenkomen, en als dat er te veel zijn, worden we selectief. Het liefst omringen we ons enkel met feiten die het best bij onze waarheid passen. En als we ze niet hebben, gaan we op zoek naar feiten die we het best bij onze waarheid vinden passen. Dat is wat we met doe je eigen onderzoek bedoelen.

En die feiten zijn blijkbaar altijd wel ergens te vinden….

Media spelen in die zoektocht een grote rol. Want mensen zijn gek op nieuws – op nieuwtjes, roddels, en spektakel – of het nu waar is of waar zou kunnen zijn. Die voortdurende stroom aan nieuwtjes, aan suggestieve speculatie of baanbrekende onthullingen hebben naast een informatieve werking ook een verdovende werking: het is gewoonweg te veel om bij te houden. Dus dat doen we ook niet.

In die oneindige stroom aan nieuws, nieuwtjes, geruchten, feiten en feitjes – waar of niet – zoeken we zelf onze weg. Eigenlijk is ons gevecht met de waarheid vooral een gevecht om het eigen gelijk. Woordvoerders en media vormen en voeden dat eigen gelijk. We omringen ons met onze eigen waarheid, een waarheid waarmee we comfortabel verder kunnen leven. En dat noemen anderen onze bubbel.

We denken in verhalen, we zijn zelf een verhaal

Die eigen waarheid is vooral gebaseerd op de verhalen die we onszelf en elkaar vertellen en die ons worden verteld. Want mensen zijn verhalenmachines. We denken in verhalen, we leven in verhalen. De wereld is voor ons een vat vol verhalen, waar we met onze verhalenmachine betekenis aan geven. Alles wat met en rondom ons gebeurt, beschouwen we als een doorlopend verhaal. 

Alle nuttige informatie verwerken we in dat verhaal. Dat wat niet goed past, vergeten we. Dat wat we niet weten, vullen we zelf in. 

En dat alles doen we automatisch, zonder dat we het doorhebben. Want onze verhalenmachine is zeker niet perfect. Hij is slecht in onthouden – zeker als het om feiten gaat – en hij heeft de neiging gebeurtenissen te vertekenen, te verfraaien, groter te maken of weg te moffelen. Zonder dat we het doorhebben herschrijven we onze herinneringen. Keer op keer. Zodat ze beter passen bij wie we nu zijn of later willen worden. 

Want we willen meer zijn dan enkel een cv of Linkedin-profiel. Veel meer. We zijn zelf een verhaal. Ons eigen verhaal is een product van zingeving en verklaring. Het wordt gedreven door ambities, verlangens en onvervulde toekomstdromen, het wordt geremd door onze overtuigende belemmeringen, onze angsten en nachtmerries.

Ons morele kompas stuwt en stuurt dat eigen verhaal voortdurend, en dat wordt op zijn beurt weer bespeeld met de verhalen die ons omringen – en veel minder door de feiten. Het oordeelt intuïtief en het is uiterst gevoelig voor zwart-wit tegenstellingen. Het is goed of slecht, het is eerlijk of oneerlijk, het is vriend of vijand. Het is wij en niet zij.

We snakken naar grote verhalen

Verhalen spelen bij polarisatie vaak een dubieuze rol, maar ze kunnen ook zorgen voor verbinding, omdat ze in staat zijn beide kampen op een dieper emotioneel niveau te raken. Woordvoerders en media kunnen helpen de polarisatie een halt toe te roepen door meer te vertrouwen op de kracht van verhalen en zich tegelijkertijd bewust te zijn van de macht die ze over ons hebben.

Want we snakken naar grote verhalen. Naar verhalen die het onvoorstelbare voorstelbaar maken en het onverklaarbare verklaren. Nieuwe verhalen die ons een wenkend perspectief tonen en ons het nodige houvast geven. Verbindende verhalen die helpen tegenstellingen te overbruggen. Eerlijke verhalen, die niet het halve maar het héle verhaal vertellen. Verhalen die het niet mooier maken dan het is.

Ademloos luisterde ik vorige week naar de persconferentie van Johan Remkes. Dat was zo’n groot verhaal. Het was een menselijk verhaal dat ging over het perspectief van de ander, over hun emotie en wanhoop. Het ging over ruimte en kaders, over dat wat kan en dat wat niet meer kan. Het ging over verleden, heden en toekomst. Er zat urgentie en ambitie in. Het was een groot en eerlijk verhaal waarmee Remkes een poging deed als bruggenbouwer partijen bij elkaar te brengen in tijden dat het wantrouwen over en weer enorm is. 

We hebben meer van deze verhalen nodig. Veel meer. We zullen altijd op zoek blijven gaan naar die grote verhalen, we zullen ze altijd blijven omarmen. Zelfs al zijn ze soms te mooi om waar te zijn, we kunnen geen dag zonder. 

De vraag is: welke verhalen gaan we elkaar vertellen, welke verhalen gaan jullie ons vertellen? Verhalen die ons misleiden? Verhalen die ons afleiden? Of gaan we elkaar weer verhalen vertellen die ons leiden en de weg wijzen? 

Aan jullie de keuze.